Na wstępie wyjaśnienia wymaga kwestia co to jest spadek. Zgodnie z art. 922 § 1 KC prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi czwartej kodeksu cywilnego. Spadek ogólnie rzecz biorąc jest to ogół praw i obowiązków (długów) o charakterze majątkowym i niemajątkowym, które z chwilą śmierci osoby fizycznej przechodzą na jego spadkobierców. Nie oznacza to jednak, że spadkiem objęte są wszystkie prawa i obowiązki, jakie miał zmarły za życia (z różnych zresztą przyczyn, np. dlatego że niektóre z nich wygasają wraz z jego śmiercią bądź przechodzą na określone osoby, niekoniecznie będące jego spadkobiercami). Z drugiej strony bywa i tak, że w skład spadku wejdzie obowiązek, który nie spoczywał na zmarłym, lecz pojawił się dopiero z chwilą jego śmierci lub po niej, np. konieczność pokrycia kosztów jego pogrzebu.
Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy (art. 924 KC), natomiast spadkobiercy nabywają spadek z chwilą jego otwarcia (art. 925 KC).
Spadkobiercą może być osoba fizyczna która żyje w chwili otwarcia spadku, w tym dziecko poczęte na ten moment. Spadkobiercą może być również osoba prawna istniejąca w chwili spadku (np. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością lub stowarzyszenie). Stosownie do treści art. 927 § 3 KC fundacja lub fundacja rodzinna, ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.
Powołanie do spadku może wynikać z ustawy lub z testamentu (art. 926 § 1 KC). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 2 KC) Natomiast dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 3 KC).
Generalnie postępowanie spadkowe dzieli się na dwa etapy. Pierwszy to stwierdzenie nabycia spadku lub poświadczenie dziedziczenia. Drugi zaś to dział spadku.
Na tym pierwszym etapie sąd na wniosek osoby mającej w tym interes stwierdza nabycia spadku przez spadkobiercę. Alternatywą jest sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia przez notariusza. Oba sposoby mają charakter równoważny. Warto również pamiętać, że po jednym spadkobiercy można tylko raz stwierdzić nabycie spadku lub sporządzić jedno poświadczenie dziedziczenia.
Stwierdzenie nabycia spadku oraz poświadczenie dziedziczenia nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.
Z sądowego stwierdzenia nabycia spadku lub notarialnego poświadczenia dziedziczenia wynika domniemanie prawne, że osoba która je uzyskała jest spadkobiercą. Domniemanie to dotyczy zarówno samego posiadania statusu spadkobiercy, jak i wielkości udziałów w spadku przypadających poszczególnym spadkobiercom. Jest to domniemanie wzruszalne, przy czym może ono zostać obalone tylko w postępowaniu o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.
Interes w stwierdzeniu nabycia spadku, a co za tym idzie – legitymację do złożenia stosownego wniosku w tym zakresie, mają wszystkie osoby, które są zainteresowane wydaniem takiego postanowienia, tzn. których wynik postępowania dotyczy, w szczególności, gdy jego uzyskanie jest konieczne do realizacji określonych praw. Nie sposób podać pełnej listy podmiotów, które w poszczególnym przypadku będą uprawnione do złożenia wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, lecz podlega to zawsze ocenie na tle okoliczności danej sytuacji. Wobec tego można wskazać że podmiotami, które zazwyczaj posiadają interes legitymujący je do złożenia wspomnianego wniosku, są: spadkobiercy, następcy prawni spadkobierców, wierzyciele spadkowi, wierzyciele osobiści spadkobierców, współwłaściciele nieruchomości wchodzącej w skład spadku. nabywcy spadku lub udziału w nim, osoby uprawnione do zachowku, zapisobiercy windykacyjni.
Wniosek do sądu o stwierdzenie nabycia spadku może być przez podmiot uprawniony złożony w każdym czasie; ustawa nie ogranicza tej możliwości żadnym terminem.
Sąd spadku wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po przeprowadzeniu rozprawy, na którą wzywa wnioskodawcę oraz osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi (art. 669 KPC). Sąd spadku może ustalać uprawnienia spadkowe tylko na podstawie odpisów aktów stanu cywilnego – w odniesieniu do spadkobierców ustawowych, albo na podstawie testamentu – w stosunku do spadkobierców testamentowych.
W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd ma obowiązek badać z urzędu, kto jest spadkobiercą; w szczególności badać, czy spadkodawca pozostawił testament, oraz wzywać do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje; jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia. Sąd spadku ustala też, czy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo w spadku objęte zarządem sukcesyjnym.
Za dowód, że nie ma innych spadkobierców, może być przyjęte zapewnienie złożone przez zgłaszającego się spadkobiercę.W zapewnieniu zgłaszający się powinien złożyć oświadczenie co do wszystkiego, co mu jest wiadome o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi oraz o testamentach spadkodawcy.
(art. 671 KPC). Jeśli takie zapewnienie nie było złożone albo jeżeli zapewnienie lub inne dowody nie będą uznane przez sąd za wystarczające, sąd może wydać postanowienie w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku dopiero po wezwaniu spadkobierców przez ogłoszenie. W wyniku poczynionych przez siebie ustaleń sąd stwierdzi nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy (art. 677 § 1 KPC).
W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd ma również kompetencję do rozstrzygania o wszystkich sprawach spornych, które mogą mieć wpływ na jego orzeczenie, w tym np. do dokonywania oceny: istnienia, ważności i treści testamentu, wykładni testamentu, tego, czy doszło do jego odwołania, wzajemnej relacji kilku testamentów, skuteczności wydziedziczenia, ważności umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd nie ustala składu masy spadkowej, chyba że wyjątkowo musi poczynić takie ustalenie w celu dokonania wykładni testamentu.
W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymienia spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł, jak również wysokość ich udziałów. W postanowieniu tym sąd stwierdza także nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego, wymieniając osobę, dla której spadkodawca uczynił zapis windykacyjny, oraz przedmiot tego zapisu (art. 677 § 2 KPC) Sąd nie może tu natomiast wskazywać, które składniki majątku spadkowego, konkretne przedmioty przypadają poszczególnym spadkobiercom. Nie dopuszcza się możliwości objęcia postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku tylko niektórych ze spadkobierców. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie umieszcza się także wzmianki o osobach uprawnionych do zachowku ani o istnieniu zapisów zwykłych.
Poświadczenia dziedziczenia można dokonać przed dowolnym notariuszem. Dopuszczalne jest sporządzanie przez notariuszy aktów poświadczenia dziedziczenia w przypadku dziedziczenia na podstawie ustawy lub testamentu zwykłego, natomiast wyłączył taką możliwość w przypadku dziedziczenia na podstawie testamentów szczególnych. Ponadto sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia wyłącza powzięcie przez notariusza wątpliwości co do treści właściwego prawa obcego, osoby spadkobiercy, wysokości udziałów w spadku, a w przypadku gdy spadkodawca uczynił zapis windykacyjny – także co do osoby, na której rzecz spadkodawca uczynił zapis windykacyjny, i przedmiotu zapisu. Poza tym prawo zakazuje notariuszowi sporządzania aktu poświadczenia dziedziczenia, gdy: w stosunku do danego spadku został już uprzednio sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia lub wydane zostało postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku; w toku sporządzania protokołu dziedziczenia ujawnią się okoliczności wskazujące, że przy jego sporządzeniu nie były obecne wszystkie osoby, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi lub testamentowi, lub też osoby, na których rzecz spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne, albo istnieją lub istniały testamenty, które nie zostały otwarte lub ogłoszone; w sprawie brak jurysdykcji krajowej.
Notarialne poświadczanie dziedziczenia może być dokonywane tylko w stosunku do spadków otwartych po 30 czerwca 1984 r., co wynika z art. 6 ust. 1 ustawy z 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw.
Oprócz powyższego oczywistym jest, że notariusz może poświadczyć dziedziczenie tylko w razie zgody między spadkobiercami w tej kwestii, a co za tym idzie – istnienie wszelkich sporów pomiędzy nimi w kwestiach związanych z dziedziczeniem wyklucza sporządzenie przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia.
Osoby zainteresowane muszą się stawić przed notariuszem osobiście, wykluczona jest tu możliwość reprezentowania przez pełnomocnika.
Niezwłocznie po sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia notariusz zobowiązany jest na mocy art. 95 § 1h ustawy Prawo o notariacie dokonać jego wpisu do Rejestru Spadkowego przez wprowadzenie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego danych wynikających z tego aktu. Wskazane zarejestrowanie aktu poświadczenia dziedziczenia w Rejestrze Spadkowym ma doniosłe znaczenie prawne, bowiem dopiero z zarejestrowanym w nim aktem poświadczenia dziedziczenia ustawodawca wiąże skutki prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku
Drugi etap postępowania spadkowego to jak wspomniano powyżej dział spadku.
Dział spadku może nastąpić bądź na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców (art. 1037 § 1 KC). Jeżeli do spadku należy nieruchomość, umowa o dział powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 1037 § 2 KC). Jeżeli do spadku należy przedsiębiorstwo, umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Jeżeli jednak w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość albo przedsiębiorstwo jest objęte zarządem sukcesyjnym, umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 1037 § 3 KC). Sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek. Jednakże z ważnych powodów może być ograniczony do części spadku. Sądowy częściowy dział spadku może nastąpić w szczególności z tego powodu, że w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo. Umowny dział spadku może objąć cały spadek lub być ograniczony do części spadku.
Oba tryby działu spadku sądowy i umowny są równoważne.
Należy podkreślić, że spadkobiercy, chcąc dokonać wyjścia ze wspólności majątku spadkowego, nie mają swobody wyboru pomiędzy działem spadku a jakimś innym zdarzeniem, które powodowałoby wyjście z tej wspólności czy współuprawnienia do prawa majątkowego wchodzącego w skład spadku, jak np. zniesienie współwłasności. Dokonanie działu spadku nie jest obligatoryjne. Może być dokonane w każdym czasie – ustawodawca nie ogranicza tej możliwości żadnym terminem.
Przedmiotem działu spadku są należące do niego aktywa, podziałem nie są natomiast objęte obciążające spadek długi.
Zarówno w ramach umownego, jak i sądowego trybu dokonywania działu spadku wchodzą w grę trzy różne sposoby dokonywania takiego działu. Po pierwsze możliwy jest podział fizyczny spadku, polegający na przyznaniu poszczególnym spadkobiercom na wyłączność poszczególnych praw wchodzących w skład spadku, np. prawa własności poszczególnych przedmiotów. Jeśli nie uda się dokonać w ten sposób dokładnego pokrycia wartości udziałów przysługujących poszczególnym spadkobiercom w spadku, metodą wyrównania tej wartości są dopłaty (od tych, którzy otrzymali prawa o wartości przekraczającej wartość ich udziału w spadku, na rzecz tych, którzy otrzymali mniej, niż wynosi wartość należnego im udziału). Po drugie, może dojść do przyznania całego spadku jednemu spadkobiercy lub niektórym spośród spadkobierców z nałożeniem na nich obowiązku spłaty pozostałych spadkobierców . Wreszcie, po trzecie, można dokonać tzw. podziału cywilnego spadku, polegającego na dokonaniu sprzedaży majątku spadkowego podmiotowi trzeciemu (spoza kręgu spadkobierców) i dokonaniu podziału uzyskanej w ten sposób kwoty pomiędzy spadkobierców, stosownie do przysługujących im udziałów w spadku. Dopuszcza się także łączenie powyżej wskazanych sposobów dokonywania działu spadku
Z wnioskiem do sądu o dokonanie działu spadku ma każdy ze spadkobierców, a także nabywca udziału w spadku, jak również spadkobierca spadkobiercy (jeśli pierwotny spadkobierca nie dożył momentu dokonywania działu spadku) i spadkobierca nabywcy udziału w spadku.
Sąd ustala skład i wartość spadku ulegającego podziałowi (art. 684 KPC). Przy tym skład spadku ustala się według stanu z chwili otwarcia spadku, natomiast jego wartość – według cen obowiązujących w chwili orzekania o dziale. W ramach postępowania o dział spadku sąd nie rozstrzyga kwestii związanych z odpowiedzialnością za długi spadkowe, w tym nie może określać, który ze spadkobierców ma spłacić danego wierzyciela.