Kiedy i komu należy się zachowek?

Czym jest zachowek i jakie ma znaczenie?

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego mającą zabezpieczyć sytuację majątkową  członków najbliższej rodziny spadkodawcy w przypadku, w którym ten ostatni sam należycie by o to nie zadbał.

Kiedy i komu należy się zachowek? Komu przysługuje prawo do zachowku?

            Zachowek należy się zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Prawo do zachowku służy zatem tylko tym osobom z kręgu potencjalnie uprawnionych, które w konkretnym wypadku byłyby powołane do spadku z ustawy. Nie będą uprawnione do zachowku osoby, które są wyłączone od dziedziczenia tak jakby nie żyły w chwili otwarcia spadku, tzn. osoby, które zrzekły się dziedziczenia, zostały uznane za niegodne dziedziczenia oraz te, które odrzuciły spadek. Ponadto, nie będą uprawnione do zachowku osoby wydziedziczone oraz małżonek wyłączony od dziedziczenia na podstawie art. 940 KC. Nie ma prawa do zachowku małżonek pozostający w separacji . Nie ma prawa do zachowku również ten, kto zrzekł się samego prawa do zachowku. Prawo do zachowku służy w pierwszej kolejności dzieciom (przysposobionym) i małżonkowi. W drugiej kolejności prawo do zachowku uzyskują obok małżonka wnukowie spadkodawcy, a później ewentualnie dalsi zstępni. Wnuk spadkodawcy będzie mógł żądać zachowku tylko wtedy, gdy dziecko spadkodawcy (a rodzic wnuka) utraciło prawo do zachowku i status spadkobiercy. Rodzice mogą żądać zachowku, gdy spadkodawca nie miał zstępnych albo zmarli oni przed otwarciem spadku lub są traktowani, jakby nie dożyli otwarcia spadku, gdy zrzekli się dziedziczenia, zostali uznani za niegodnych albo odrzucili spadek.

Jakie są formy realizacji zachowku?

            Zachowek może zostać zrealizowany w formie darowizny, powołania do spadku, zapisu , zapisu windykacyjnego lub świadczenia od fundacji rodzinnej bądź mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej . W każdym z tych wypadków otrzymana wartość zalicza się na zachowek i wpływa na wysokość ewentualnego roszczenia o uzupełnienie zachowku.

Co zrobić, gdy uprawniony nie otrzyma zachowku?

            Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w jednej z wymienionych powyżej postaci, służy mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku  albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 KC). Roszczenie o zachowek jest zatem  zwykłą wierzytelnością pieniężną, do której stosuje się przepisy o takich wierzytelnościach. Zobowiązanie do zapłaty kwoty potrzebnej do pokrycia czy uzupełnienia zachowku jest roszczeniem bezterminowym, którego termin wymagalności ustala się na podstawie art. 455 KC. W konsekwencji dłużnik pozostaje w opóźnieniu i jest zobowiązany do zapłaty odsetek od chwili wymagalności, tj. chwili ustalonej w wezwaniu do zapłaty, ewentualnie – w razie wniesienia powództwa bez wcześniejszego wezwania – od chwili doręczenia odpisu pozwu pozwanemu.  

Jak ustalana jest wielkość roszczeń o zachowek?

            Jeżeli kilka osób jest uprawnionych do zachowku, wielkość poszczególnych roszczeń ustalana jest oddzielnie odnośnie do każdej z osób uprawnionych.

Kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku?

            Dłużnikiem obowiązanym do zapłaty zachowku może być zarówno spadkobierca testamentowy, jak i ustawowy. Ten drugi wypadek może wejść w grę, gdy do substratu zachowku doliczone zostały istotne darowizny lub zapisy windykacyjne. Obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek jest długiem spadkowym, do którego odnoszą się przede wszystkim ogólne zasady odpowiedzialności za długi spadkowe (art. 1030-1034 KC). Jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., II CK 444/02).

Kto jest odpowiedzialny za zapłatę zachowku, gdy spadkobierca nie może zapłacić?

            Jeśli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku,  w następnej kolejności zobowiązanym do pokrycia zachowku staje się zapisobierca windykacyjny, a jeśli uprawniony nie może otrzymać zachowku również od niego, odpowiedzialna staje się osoba obdarowana przez spadkodawcę darowizną doliczoną do spadku przy obliczaniu zachowku, jak również fundacja rodzinna oraz osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.  

Praktyczne aspekty dochodzenia zachowku

Warto również zaznaczyć, że roszczenie o zachowek, choć jest formą ochrony prawnej najbliższych członków rodziny spadkodawcy, może rodzić wiele komplikacji praktycznych i prawnych. W szczególności w przypadku większej liczby uprawnionych, gdzie suma należnych zachowków może znacząco obciążyć masę spadkową. Dlatego też ważne jest, aby osoby zarówno sporządzające testament, jak i potencjalnie uprawnione do zachowku, były świadome przysługujących im praw i obowiązków. W przypadku wątpliwości dotyczących zasad przyznawania zachowku oraz możliwości jego dochodzenia, warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym, aby właściwie zabezpieczyć swoje interesy i uniknąć sporów sądowych.