Najnowsze

Czy 1000 zł alimentów na dziecko to dużo?

Co decyduje o wysokości alimentów? 

Na wskazane pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Wskazać bowiem należy, iż wysokość świadczeń alimentacyjnych na dziecko określana jest przez Sąd w każdej sprawie indywidualnie. Podstawowymi zaś przesłankami wysokości obowiązku alimentacyjnego są wysokość usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego (dziecka) oraz możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego. 

Usprawiedliwione potrzeby dziecka 

Jak wyżej wskazano, pierwszą przesłanką decydującą o wysokości świadczeń alimentacyjnych jest wysokość usprawiedliwionych potrzeb dziecka. Aby wyjaśnić to pojęcie najlepiej odwołać się do utrwalonego orzecznictwa, zgodnie z którym „przez usprawiedliwione potrzeby uprawnionego rozumieć należy potrzeby, których zaspokojenie zapewni mu – odpowiedni do jego wieku i uzdolnień – prawidłowy rozwój fizyczny i duchowy” [uchw. SN (PSIC) z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNCP 1988, Nr 4, poz. 42, teza IV]. Sąd Najwyższy podkreśla, że składają się na nie „potrzeby materialne i niematerialne” (…). Obydwa te rodzaje potrzeb są ze sobą sprzężone i tylko ich łączne zaspokojenie zapewnia godziwą egzystencję. (…) Są one uzależnione od indywidualnych cech uprawnionego, tj. od wieku, stanu zdrowia, zawodu, pozycji społecznej i dotychczasowej stopy życiowej [tak uchw. SN (PSIC) z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNCP 1988, Nr 4, poz. 42, uzasadnienie tezy III]. Pojęcia usprawiedliwionych potrzeb nie można jednoznacznie zdefiniować, ponieważ nie ma jednego stałego kryterium odniesienia. Rodzaj i rozmiar tych potrzeb jest uzależniony od cech osoby uprawnionej oraz od splotu okoliczności natury społecznej i gospodarczej, w których osoba uprawniona się znajduje. Nie jest możliwe ustalenie katalogu usprawiedliwionych potrzeb podlegających zaspokojeniu w ramach obowiązku alimentacyjnego i odróżnienie ich od tych, które jako przejaw zbytku lub z innych przyczyn nie powinny być uwzględnione. W każdym razie zakres obowiązku alimentacyjnego wyznaczać będą poszczególne sytuacje uprawnionego i zobowiązanego, konkretne warunki społeczno-ekonomiczne oraz cele i funkcje obowiązku alimentacyjnego. Dopiero na tym tle będzie można określić potrzeby życiowe – materialne i intelektualne uprawnionego [uchw. SN (PSIC) z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNCP 1988, Nr 4, poz. 42, uzasadnienie tezy IV]. 

Możliwości zarobkowe zobowiązanego do alimentacji

Drugą przesłanką decydującą o wysokości alimentów są możliwości zarobkowe i majątkowe, przez które to pojęcie należy rozumieć zarobki i dochody, jakie zobowiązany do alimentacji uzyskiwałby przy pełnym wykorzystaniu swych sił fizycznych i zdolności umysłowych, nie zaś rzeczywiste zarobki i dochody” [uchw. SN (PSIC) z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNCP 1988, Nr 4, poz. 42, teza IV]. 

Zasada równej stopy życiowej dziecka i rodziców 

Zestawienie dwóch powyżej (pokrótce) przedstawionych przesłanek wysokości obowiązku alimentacyjnego prowadzi do przyjęcia, iż dzieci mają prawo do zaspokajania potrzeb na takim poziomie, na jakim funkcjonują, bądź mogliby funkcjonowac, gdyby wykorzystywali swe możliwości zarobkowe, ich rodzice.W orzecznictwie utrwalony pozostaje zatem pogląd, że „dzieci mają prawo do równej stopy życiowej z rodzicami, i to zarówno wtedy, gdy żyją z nimi wspólnie, jak i wtedy, gdy żyją oddzielnie. Oznacza to, że rodzice powinni zapewnić dziecku warunki materialne odpowiadające tym, w jakich żyją sami. Nie będzie to jednak dotyczyło potrzeb będących przejawem zbytku” [tak uchw. SN (PSIC) z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNCP 1988, Nr 4, poz. 42, uzasadnienie tezy IV].Warto również w ślad za Sądem Najwyższym podkreślić że „zakres usprawiedliwionych potrzeb dziecka powinien być ustalony w ten sposób, aby w razie ich zaspokojenia stopa życiowa dziecka była taka sama jak stopa życiowa rodziców. (…) Słusznie jednak zauważa się przy tym, że nie chodzi tu o mechaniczny podział osiąganych przez rodziców dochodów, ale o zbliżone z rodzicami zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb dzieci, przy uwzględnieniu ich wieku, stanu zdrowia, kierunku szkolenia oraz innych indywidualnych okoliczności (…)”. 

Jakie wydatki na dziecko wliczają się do alimentów? 

Jak wyżej wskazano katalog potrzeb potrzeb dziecka, które Sąd uwzględnia ustalając wysokość potrzeb dziecka nie jest zamknięty i w każdej sprawie ustalany jest indywidualnie. Można oczywiście wskazać te potrzeby, które zwyczajowo uwzględniane są przez Sądy i które warto wykazać (udowodnić). Mowa tu o wydatkach na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych dziecka (ale nie na spłatę kredytu zaciągniętego przez rodzica na zakup mieszkania), wydatkach na edukację (przy czym, to zarobki rodziców będą decydowały o tym, czy np. wydatki na szkołę prywatną zostaną uznane przez Sąd za uzasadnione), odzież i obuwie, zakup kosmetyków, środków czystości, koszty ponoszone z leczeniem, opieką stomatologiczną, wypoczynkiem i rozrywką dziecka. Te bowiem kategorie wydatków należą do najbardziej podstawowych i niezbędnych dla dziecka i trudno w ramach postępowania negować ich potrzebę, chociaż oczywiście już sama wysokość kwot, które w danym przypadku uznane zostaną przez Sąd za usprawiedliwione, będzie zależała przede wszystkim od statusu majątkowego zobowiązanego do alimentacji. 

Osobiste starania w opiece jako forma alimentacji dziecka

Powyżej przedstawione zostały przesłanki ustalenia wysokości kwotowego udziału w kosztach utrzymania dziecka. Pamiętać jednak należy o tym, iż swój obowiązek alimentacyjny względem małoletniego realizować można również przez osobiste starania w opiece. Zgodnie bowiem z treścią art. 135 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie albo wobec osoby niepełnosprawnej może polegać w całości lub w części na osobistych staraniach o utrzymanie lub o wychowanie uprawnionego; w takim wypadku świadczenie alimentacyjne pozostałych zobowiązanych polega na pokrywaniu w całości lub w części kosztów utrzymania lub wychowania uprawnionego. Jak podnosi się w literaturze przedmiotu wykonywać obowiązek alimentacyjny za pomocą osobistych starań o utrzymanie i wychowanie dziecka może na równych prawach jego matka oraz ojciec (zob. także komentarz do art. 23 KRO). To, czy osobiste starania matki lub ojca wyczerpują obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w całości, czy też na zobowiązanym ciąży obowiązek podjęcia pracy zarobkowej, umożliwiającej zaspokojenie pozostałych potrzeb dziecka, „zależy od zakresu i rodzaju starań, jakie w danym wypadku są potrzebne i celowe, w szczególności ze względu na wiek dzieci, ich liczbę itp.” (tak B. Dobrzański, w: Dobrzański, Ignatowicz, Komentarz KRO, 1975, s. 787). 

Czy zatem 1.000 zł alimentów na dziecko to dużo? 

Wracając zatem do postawionego pytania, czy 1.000 zł alimentów na dziecko to dużo, należy wskazać iż o takiej ocenie decydować będą zawsze okoliczności konkretnej sprawy. Inaczej będzie brzmiała odpowiedź w sytuacji, gdy uprawnione będzie dziecko w wieku niemowlęcym, inaczej gdy dojdą wydatki na przedszkole, później szkołę, korepetycje, czy w końcu studia. Również stan zdrowia dziecka i potrzeby na leczenie wpływały będą na taką ocenę. W końcu kluczową kwestią pozostanie to, na jakie wydatki realnie stać rodziców i na jakim poziomie żyją rodzice uprawnionego. Z doświadczenia, jako adwokat od wielu lat reprezentujący strony w procesach alimentacyjnych oraz rozwodowych (gdzie Sąd również orzeka o alimentach na rzecz małoletnich dzieci stron) mogę wskazać na ogólną tendencję znacznego wzrostu zasądzanych kwot oraz uwzględniania przez Sądy coraz szerszego spektrum wydatków na dzieci. Zwłaszcza na terenie m.st. Warszawy oraz innych większych aglomeracji. 

Czy zatem zatrudniać adwokata do sprawy alimentacyjnej? 

Warto pamiętać o tym, że przygotowanie sprawy alimentacyjnej, sporządzenie pozwu, wniosku o zabezpieczenie, zgromadzenie dokumentów, udowodnienie wydatków na dziecko i możliwości zarobkowych, poziomu życia osoby zobowiązanej do alimentacji, jest kluczowe dla końcowego sukcesu. Prawda niestety w Sądach rzadko broni się sama.

Jak zacząć postępowanie spadkowe?

Pierwszym krokiem przy rozpoczynaniu sprawy spadkowej jest zgromadzenie odpowiedniej dokumentacji którą należy załączyć do wniosku o stwierdzenie nabycia spadku kierowanego do sądu lub okazać notariuszowi przy sporządzaniu aktu poświadczenia dziedziczenia.  Oczywiście podstawowym dokumentem jest odpis skrócony aktu zgonu spadkodawcy.

Innymi aktami stanu cywilnego które są potrzebne do przeprowadzenia sprawy spadkowej są:

• odpisy skrócone aktów urodzenia zstępnych spadkodawcy jeśli są oni powołani do dziedziczenia z ustawy
• odpis skrócony aktu małżeństwa spadkodawcy jeżeli pozostawał on w związku małżeńskim w chwili śmierci. ;
• odpis skrócony aktu urodzenia spadkodawcy oraz ewentualnie odpisy skrócone aktów zgonu rodziców spadkodawcy, gdy spadkodawca nie posiadał zstępnych w chwili otwarcia spadku;
• odpisy skrócone aktów urodzenia rodzeństwa  spadkodawcy gdy są powołani do dziedziczenia z ustawy tj. gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych i co najmniej jeden z rodziców nie dożył otwarcia spadku, ewentualnie skrócony odpis aktu zgonu tego z rodzeństwa które nie dożyło otwarcia spadku;
• odpis skrócony aktu urodzenia dalszych zstępnych rodzeństwa spadkodawcy jeżeli są powołani do dziedziczenia z ustawy. Jeżeli do spadku powołany jest z ustawy dalszy zstępny rodzeństwa spadkodawcy potrzebne są akty zgonu jego wstępnych, którzy nie dożyli otwarcia spadku;
• odpis skrócone aktów urodzenia rodziców spadkodawcy oraz ewentualnie akty zgonu dziadków spadkodawcy, jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa;
• odpisy skrócone aktów małżeństwa tych spadkobierców, którzy zmienili nazwisko w wyniku zawarcia związku mażeńskiego

            Należy pamiętać, że akty stanu cywilnego spadkobierców są potrzebne do przeprowadzenia postępowania spadkowego  nawet wówczas  gdy spadkodawca pozostawiła testament. Nie są natomiast konieczne akty stanu cywilnego spadkobiercy testamentowego, jeżeli nie ma on jednocześnie statusu spadkobiercy ustawowego.   

            Aktualnie potrzebne akty stanu cywilnego można uzyskać w każdym Urzędzie Stanu Cywilnego. Zgodnie z ustawą z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego odpis aktu stanu cywilnego wydaje się osobie, której akt dotyczy, lub jej małżonkowi, wstępnemu, zstępnemu, rodzeństwu, przedstawicielowi ustawowemu, opiekunowi oraz osobie która wykaże w tym interes prawny. Takim interesem jest konieczność przeprowadzenia postępowania spadkowego po określonej osobie i załączenie wymaganych aktów stanu cywilnego.

            Jeżeli spadkodawca sporządził testament lub testamenty do wniosku o stwierdzenie nabycia spadku dołączyć należy wszystkie posiadane testamenty.

  Ponadto dokumentami wymaganymi w postępowaniu spadkowym są:

• postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia po spadkobiercy spadkobiercy. Dotyczy to również dalszych spadkobierców;
• orzeczenie sądowe którego skutkiem jest traktowanie spadkobiercy jakby nie dożył otwarcia spadku. Takimi orzeczeniami są wyrok uznający określoną osobę za niegodną dziedziczenia oraz wyrok wyłączający małżonka od dziedziczenia na podstawie art. 940 KC;  
• umowa o zrzeczeniu się dziedziczenia, jeżeli została zwarta;
• oświadczenie o odrzuceniu spadku przez spadkobiercę, jeżeli zostało złożone przed wszczęciem postępowania spadkowego.
• Dowody potwierdzające skład majątku spadkodawcy w chwili sporządzenia testamentu, którego wykładnia wymaga odwołania się do reguły interpretacyjnej określonej w art. 961 KC.

            Wymienione dokumenty powinny być złożone w oryginale (akty notarialne jako wypis)  lub kopii poświadczonej notarialnie za zgodność. Testament własnoręczny musi być złożony w oryginale, oczywiście jeżeli wnioskodawca takowy posiada.

Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku powinien zawierać:

• oznaczenie sądu, do którego jest skierowany (patrz niżej);
• imiona i nazwiska oraz adresy zamieszkania wnioskodawcy oraz uczestników tj pozostałych spadkobierców ustawowych i testamentowych znanych wnioskodawcy;
• numer PESEL wnioskodawcy, jeżeli takowy posiada lub oświadczenie, że nie posiada takiego numeru;
• oznaczenie rodzaju pisma tj, wniosek o stwierdzenie nabycia spadku;
• dokładnie określone żądanie tj. wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po określonej osobie;
• przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie (fakt śmierci spadkodawcy, jego stan cywilny w chwili śmierci, wskazanie kręgu spadkobierców ustawowych, wymienienie testamentów spadkodawcy, wskazanie innych okoliczności mających wpływ na dziedziczenie)  oraz uzasadniających właściwość sądu (wskazanie ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy)
• podpis wnioskodawcy
• wymienienie załączników 

Jeżeli wnioskodawca zamierza kwestionować testament spadkodawcy we wniosku o stwierdzenie nabycia spadku można podnieść zarzut nieważności tego testamentu oraz wskazać dowody na poparcie tego zarzutu. 

Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku wnosi się do sądu rejonowego właściwego dla  ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy. Wniosek można wysłać pocztą lub złożyć osobiście w biurze podawczym sądu. Wniosek podlega opłacie 105 zł (100 zł opłata od wniosku, 5 zł opłata za wpis do rejestru spadkowego). Jeżeli w jednym piśmie wnosimy o stwierdzenie nabycia spadku po kilku osobach, każdy z tych wniosków podlega odrębnej opłacie. Należy jednak pamiętać, że w takim wypadku sąd do którego wnosimy wniosek powinien być właściwy dla każdego ze  spadkodawców.

Notarialny akt poświadczenia dziedziczenia może być sporządzony natomiast przez dowolnego notariusza. Należy jednak pamiętać, że inaczej niż w sądowym postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, przy sporządzaniu aktu poświadczenia dziedziczenia wymagany jest osobisty udział wszystkich spadkobierców ustawowych i testamentowych.

Ile wynosi zachowek w 2024 roku?

Zasady obliczania zachowku w 2024 roku

W roku 2024  zasady obliczania zachowku nie uległy zmianie. Zgodnie z art. 991 § 1 KC Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.

Jak obliczyć wysokość zachowku? Ile wynosi zachowek?

            W celu ustalenia wysokości należnego danemu uprawnionemu zachowku co do zasady należy wyjść od ustalenia wysokości udziału spadkowego, który by mu się należał przy dziedziczeniu ustawowym, a więc na podstawie art. 931 i n. KC.. Należy jednak uwzględnić treść art. 992 KC w myśli którego przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.  Następnie tak wyliczony udział spadkowy należy pomnożyć przez 1/2, chyba że uprawniony jest trwale niezdolny do pracy bądź uprawniony zstępny jest małoletni – wówczas wspomniany udział należy pomnożyć przez 2/3. Dalej otrzymany w ten sposób ułamek trzeba pomnożyć przez substrat zachowku. Na ten ostatni składa się co do zasady czysta wartość spadku (aktywa spadku pomniejszone o jego pasywa) powiększona o doliczenie do niej zapisów windykacyjnych i darowizn doliczanych do spadku. Wynik tego mnożenia co do zasady określa wartość należnego danemu uprawnionemu zachowku, choć niekiedy trzeba jeszcze od niego odliczyć określone korzyści otrzymane przez tego uprawnionego od spadkodawcy, zwłaszcza zapis windykacyjny, darowiznę, czy też koszty wychowania i wykształcenia – art. 997  KC;

Kiedy uprawniony do zachowku jest małoletni lub niezdolny do pracy?

            Za moment decydujący o zakwalifikowaniu uprawnionego do zachowku jako małoletniego lub trwale niezdolnego do pracy uważa się z reguły chwilę otwarcia spadku. Okoliczność, iż uprawniony do zachowku jest niezdolny do pracy, podlega samodzielnemu ustaleniu sądu w ramach procesu o zachowek. uprzywilejowanie co do sposobu wyliczania zachowku z art.  dotyczące osób niezdolnych do pracy odnosi się tylko do osób całkowicie, trwale niezdolnych do pracy w momencie otwarcia spadku. Generalnie przyjmuje się, że już sam zaawansowany wiek osoby uprawnionej do zachowku uzasadnia podwyższenie zachowku.

Ustalanie wartości spadku do obliczenia zachowku

            Skład spadku na potrzeby obliczania zachowku ustala się według stanu z chwili otwarcia spadku. Jako miarodajne dla ustalenia wartości spadku uznaje się ceny rynkowe z chwili ustalania zachowku. Przy obliczaniu czystej wartości spadku mianowicie różnicy między wartością stanu czynnego spadku (aktywów) i wartością stanu biernego spadku (pasywów) nie uwzględnia się g zapisów i poleceń oraz oczywiście długów z tytułu zachowku.

Doliczanie darowizn i zapisów windykacyjnych do zachowku

            Istotną kwestią wpływającą na wysokość zachowku jest instytucja doliczania darowizn oraz zapisów windykacyjnych do spadku przy ustalaniu substratu zachowku. Zgodnie bowiem z art. 993 § 1 KC przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Co obejmuje pojęcie darowizny?

            Przez darowiznę na gruncie wskazanego wyżej przepisu należy rozumieć wszelkie czynności prawne których skutkiem jest przesunięcie mienia z majątku spadkodawcy do majątku osoby trzeciej takie jak np. zniesienie współwłasności bez spłat i dopłat na rzecz współwłaściciela nabywającego udział w rzeczy wspólnej czy też rozszerzenie wspólności ustawowej małżeńskiej. Doliczeniu do spadku wobec tego podlegają obok darowizn w rozumieniu art. 888 KC także inne nieodpłatne przysporzenia. Mamy zatem tu do czynienia z darowizną sensu largo tj. inne przysporzenia z odmiennych co do charakteru prawnego tytułów, ale pełniące bardzo zbliżoną funkcję i powodujące podobne przysporzenia.

Fundacja rodzinna a zachowek

            Od dnia 22 maja 2023 r. na mocy zmian wprowadzonych na podstawie ustawy z dnia 26 stycznia 2023 o Fundacji rodzinnej przy obliczaniu zachowku dolicza się także do spadku, fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie (art. 993 § 2 KC) oraz mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę (art. 993 § 3 KC).

Jak oblicza się wartość darowizn i zapisów windykacyjnych?

            Doliczenie wartości darowizn oraz zapisów windykacyjnych polega na dokonaniu operacji czysto rachunkowej, natomiast nie na zwróceniu przedmiotu darowizny lub takiego zapisu do masy spadkowej.

            Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku. Wartość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej oblicza się według stanu z chwili ich przekazania, a według cen z chwili ustalania zachowku. W przypadku mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej w pierwszej kolejności oblicza się wartość funduszu założycielskiego i wartość mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, a następnie porównuje się obie wartości, z uwzględnieniem art. 993 § 3 KC.

Które darowizny nie są uwzględniane przy obliczaniu zachowku?

            Nie każda jednak darowizna podlega doliczeniu do spadku przy ustalaniu wysokości zachowku. Stosownie do art. 994 § 1 KC przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Nie dolicza się również do spadku przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego (art. 994 § 2 KC). Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa (art. 994 § 3 KPC).

Zasady doliczania darowizn i zapisów windykacyjnych a zachowek

             Brzmienie art. 994 § 1 KC wskazuje z jednej strony, że przy obliczaniu zachowku nie należy brać pod uwagę darowizn dokonanych przez spadkodawcę dawniej niż 10 lat wstecz liczonych od otwarcia spadku na rzecz osób niebędących spadkobiercami bądź uprawnionymi do zachowku, a z drugiej strony – że trzeba uwzględniać darowizny poczynione przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców i uprawnionych do zachowku, niezależnie od czasu ich dokonania, a więc tego, czy nastąpiły wcześniej czy później niż 10 lat od otwarcia spadku.

Status obdarowanego a doliczenie darowizny do zachowku

            Status obdarowanego jako spadkobiercy darczyńcy lub uprawnionego do zachowku po nim powinnien być oceniany na chwilę otwarcia spadku.

            Przyjęte przez ustawodawcę zasady zaliczania darowizn i zapisów windykacyjnych do substratu zachowku nie mogą być modyfikowane przez spadkodawcę.

Kiedy i komu należy się zachowek?

Czym jest zachowek i jakie ma znaczenie?

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego mającą zabezpieczyć sytuację majątkową  członków najbliższej rodziny spadkodawcy w przypadku, w którym ten ostatni sam należycie by o to nie zadbał.

Kiedy i komu należy się zachowek? Komu przysługuje prawo do zachowku?

            Zachowek należy się zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Prawo do zachowku służy zatem tylko tym osobom z kręgu potencjalnie uprawnionych, które w konkretnym wypadku byłyby powołane do spadku z ustawy. Nie będą uprawnione do zachowku osoby, które są wyłączone od dziedziczenia tak jakby nie żyły w chwili otwarcia spadku, tzn. osoby, które zrzekły się dziedziczenia, zostały uznane za niegodne dziedziczenia oraz te, które odrzuciły spadek. Ponadto, nie będą uprawnione do zachowku osoby wydziedziczone oraz małżonek wyłączony od dziedziczenia na podstawie art. 940 KC. Nie ma prawa do zachowku małżonek pozostający w separacji . Nie ma prawa do zachowku również ten, kto zrzekł się samego prawa do zachowku. Prawo do zachowku służy w pierwszej kolejności dzieciom (przysposobionym) i małżonkowi. W drugiej kolejności prawo do zachowku uzyskują obok małżonka wnukowie spadkodawcy, a później ewentualnie dalsi zstępni. Wnuk spadkodawcy będzie mógł żądać zachowku tylko wtedy, gdy dziecko spadkodawcy (a rodzic wnuka) utraciło prawo do zachowku i status spadkobiercy. Rodzice mogą żądać zachowku, gdy spadkodawca nie miał zstępnych albo zmarli oni przed otwarciem spadku lub są traktowani, jakby nie dożyli otwarcia spadku, gdy zrzekli się dziedziczenia, zostali uznani za niegodnych albo odrzucili spadek.

Jakie są formy realizacji zachowku?

            Zachowek może zostać zrealizowany w formie darowizny, powołania do spadku, zapisu , zapisu windykacyjnego lub świadczenia od fundacji rodzinnej bądź mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej . W każdym z tych wypadków otrzymana wartość zalicza się na zachowek i wpływa na wysokość ewentualnego roszczenia o uzupełnienie zachowku.

Co zrobić, gdy uprawniony nie otrzyma zachowku?

            Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w jednej z wymienionych powyżej postaci, służy mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku  albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 KC). Roszczenie o zachowek jest zatem  zwykłą wierzytelnością pieniężną, do której stosuje się przepisy o takich wierzytelnościach. Zobowiązanie do zapłaty kwoty potrzebnej do pokrycia czy uzupełnienia zachowku jest roszczeniem bezterminowym, którego termin wymagalności ustala się na podstawie art. 455 KC. W konsekwencji dłużnik pozostaje w opóźnieniu i jest zobowiązany do zapłaty odsetek od chwili wymagalności, tj. chwili ustalonej w wezwaniu do zapłaty, ewentualnie – w razie wniesienia powództwa bez wcześniejszego wezwania – od chwili doręczenia odpisu pozwu pozwanemu.  

Jak ustalana jest wielkość roszczeń o zachowek?

            Jeżeli kilka osób jest uprawnionych do zachowku, wielkość poszczególnych roszczeń ustalana jest oddzielnie odnośnie do każdej z osób uprawnionych.

Kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku?

            Dłużnikiem obowiązanym do zapłaty zachowku może być zarówno spadkobierca testamentowy, jak i ustawowy. Ten drugi wypadek może wejść w grę, gdy do substratu zachowku doliczone zostały istotne darowizny lub zapisy windykacyjne. Obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek jest długiem spadkowym, do którego odnoszą się przede wszystkim ogólne zasady odpowiedzialności za długi spadkowe (art. 1030-1034 KC). Jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., II CK 444/02).

Kto jest odpowiedzialny za zapłatę zachowku, gdy spadkobierca nie może zapłacić?

            Jeśli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku,  w następnej kolejności zobowiązanym do pokrycia zachowku staje się zapisobierca windykacyjny, a jeśli uprawniony nie może otrzymać zachowku również od niego, odpowiedzialna staje się osoba obdarowana przez spadkodawcę darowizną doliczoną do spadku przy obliczaniu zachowku, jak również fundacja rodzinna oraz osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.  

Praktyczne aspekty dochodzenia zachowku

Warto również zaznaczyć, że roszczenie o zachowek, choć jest formą ochrony prawnej najbliższych członków rodziny spadkodawcy, może rodzić wiele komplikacji praktycznych i prawnych. W szczególności w przypadku większej liczby uprawnionych, gdzie suma należnych zachowków może znacząco obciążyć masę spadkową. Dlatego też ważne jest, aby osoby zarówno sporządzające testament, jak i potencjalnie uprawnione do zachowku, były świadome przysługujących im praw i obowiązków. W przypadku wątpliwości dotyczących zasad przyznawania zachowku oraz możliwości jego dochodzenia, warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym, aby właściwie zabezpieczyć swoje interesy i uniknąć sporów sądowych.

Na czym polega postępowanie spadkowe?

Na wstępie wyjaśnienia wymaga kwestia co to jest spadek. Zgodnie z art. 922 § 1 KC prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi czwartej kodeksu cywilnego.  Spadek ogólnie rzecz biorąc jest to ogół praw i obowiązków (długów) o charakterze majątkowym i niemajątkowym, które z chwilą śmierci osoby fizycznej przechodzą na jego spadkobierców. Nie oznacza to jednak, że spadkiem objęte są wszystkie prawa i obowiązki, jakie miał zmarły za życia (z różnych zresztą przyczyn, np. dlatego że niektóre z nich wygasają wraz z jego śmiercią bądź przechodzą na określone osoby, niekoniecznie będące jego spadkobiercami). Z drugiej strony bywa i tak, że w skład spadku wejdzie obowiązek, który nie spoczywał na zmarłym, lecz pojawił się dopiero z chwilą jego śmierci lub po niej, np. konieczność pokrycia kosztów jego pogrzebu.

            Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy (art. 924 KC), natomiast spadkobiercy nabywają spadek z chwilą jego otwarcia (art. 925 KC).

            Spadkobiercą może być osoba fizyczna która żyje w chwili otwarcia spadku, w tym dziecko poczęte  na ten moment.  Spadkobiercą może być również osoba prawna istniejąca w chwili spadku (np. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością lub stowarzyszenie). Stosownie do treści art. 927 § 3 KC fundacja lub fundacja rodzinna, ustanowiona w testamencie przez spadkodawcę może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.

            Powołanie do spadku może wynikać z ustawy lub z testamentu (art. 926 § 1 KC). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 2 KC) Natomiast dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 3 KC).

            Generalnie postępowanie spadkowe dzieli się na dwa etapy. Pierwszy to stwierdzenie nabycia spadku lub poświadczenie  dziedziczenia. Drugi zaś to dział  spadku.

            Na tym pierwszym etapie sąd na wniosek osoby mającej w tym interes stwierdza nabycia spadku przez spadkobiercę. Alternatywą jest sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia przez notariusza. Oba sposoby mają charakter równoważny. Warto również pamiętać, że po jednym spadkobiercy można tylko raz stwierdzić nabycie spadku lub sporządzić jedno poświadczenie dziedziczenia.

            Stwierdzenie nabycia spadku oraz poświadczenie dziedziczenia nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.

            Z sądowego stwierdzenia nabycia spadku lub notarialnego poświadczenia dziedziczenia wynika domniemanie prawne, że osoba która je uzyskała jest spadkobiercą. Domniemanie to  dotyczy zarówno samego posiadania statusu spadkobiercy, jak i wielkości udziałów w spadku przypadających poszczególnym spadkobiercom. Jest to domniemanie wzruszalne, przy czym  może ono zostać obalone tylko w postępowaniu o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.

            Interes w stwierdzeniu nabycia spadku, a co za tym idzie – legitymację do złożenia stosownego wniosku w tym zakresie, mają wszystkie osoby, które są zainteresowane wydaniem takiego postanowienia, tzn. których wynik postępowania dotyczy, w szczególności, gdy jego uzyskanie jest konieczne do realizacji określonych praw. Nie sposób podać pełnej listy podmiotów, które w poszczególnym przypadku będą uprawnione do złożenia wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, lecz podlega to zawsze ocenie na tle okoliczności danej sytuacji. Wobec tego można wskazać że podmiotami, które zazwyczaj posiadają interes legitymujący je do złożenia wspomnianego wniosku, są: spadkobiercy, następcy prawni spadkobierców, wierzyciele spadkowi, wierzyciele osobiści spadkobierców, współwłaściciele nieruchomości wchodzącej w skład spadku. nabywcy spadku lub udziału w nim, osoby uprawnione do zachowku, zapisobiercy windykacyjni.

            Wniosek do sądu o stwierdzenie nabycia spadku może być przez podmiot uprawniony złożony w każdym czasie; ustawa nie ogranicza tej możliwości żadnym terminem.

            Sąd spadku wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po przeprowadzeniu rozprawy, na którą wzywa wnioskodawcę oraz osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi (art. 669 KPC). Sąd spadku może ustalać uprawnienia spadkowe tylko na podstawie odpisów aktów stanu cywilnego – w odniesieniu do spadkobierców ustawowych, albo na podstawie testamentu – w stosunku do spadkobierców testamentowych.

            W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd ma obowiązek badać z urzędu, kto jest spadkobiercą; w szczególności badać, czy spadkodawca pozostawił testament, oraz wzywać do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje; jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia. Sąd spadku ustala też, czy w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo w spadku objęte zarządem sukcesyjnym.

Za dowód, że nie ma innych spadkobierców, może być przyjęte zapewnienie złożone przez zgłaszającego się spadkobiercę.W zapewnieniu zgłaszający się powinien złożyć oświadczenie co do wszystkiego, co mu jest wiadome o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi oraz o testamentach spadkodawcy.

  (art. 671  KPC). Jeśli takie zapewnienie nie było złożone albo jeżeli zapewnienie lub inne dowody nie będą uznane przez sąd za wystarczające, sąd może wydać postanowienie w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku dopiero po wezwaniu spadkobierców przez ogłoszenie. W wyniku poczynionych przez siebie ustaleń sąd stwierdzi nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy (art. 677 § 1 KPC).

            W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd ma również kompetencję do rozstrzygania o wszystkich sprawach spornych, które mogą mieć wpływ na jego orzeczenie, w tym np. do dokonywania oceny: istnienia, ważności i treści testamentu, wykładni testamentu, tego, czy doszło do jego odwołania, wzajemnej relacji kilku testamentów, skuteczności wydziedziczenia, ważności umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd nie ustala składu masy spadkowej, chyba że wyjątkowo musi poczynić takie ustalenie w celu dokonania wykładni testamentu.

            W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymienia spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł, jak również wysokość ich udziałów. W postanowieniu tym sąd stwierdza także nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego, wymieniając osobę, dla której spadkodawca uczynił zapis windykacyjny, oraz przedmiot tego zapisu (art. 677 § 2 KPC) Sąd nie może tu natomiast wskazywać, które składniki majątku spadkowego, konkretne przedmioty przypadają poszczególnym spadkobiercom. Nie dopuszcza się możliwości objęcia postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku tylko niektórych ze spadkobierców. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie umieszcza się także wzmianki o osobach uprawnionych do zachowku ani o istnieniu zapisów zwykłych.  

            Poświadczenia dziedziczenia można dokonać przed dowolnym notariuszem. Dopuszczalne jest sporządzanie przez notariuszy aktów poświadczenia dziedziczenia w przypadku dziedziczenia na podstawie ustawy lub testamentu zwykłego, natomiast wyłączył taką możliwość w przypadku dziedziczenia na podstawie testamentów szczególnych. Ponadto sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia wyłącza powzięcie przez notariusza wątpliwości co do treści właściwego prawa obcego, osoby spadkobiercy, wysokości udziałów w spadku, a w przypadku gdy spadkodawca uczynił zapis windykacyjny – także co do osoby, na której rzecz spadkodawca uczynił zapis windykacyjny, i przedmiotu zapisu. Poza tym prawo zakazuje notariuszowi sporządzania aktu poświadczenia dziedziczenia, gdy: w stosunku do danego spadku został już uprzednio sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia lub wydane zostało postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku; w toku sporządzania protokołu dziedziczenia ujawnią się okoliczności wskazujące, że przy jego sporządzeniu nie były obecne wszystkie osoby, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi lub testamentowi, lub też osoby, na których rzecz spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne, albo istnieją lub istniały testamenty, które nie zostały otwarte lub ogłoszone; w sprawie brak jurysdykcji krajowej.

            Notarialne poświadczanie dziedziczenia może być dokonywane tylko w stosunku do spadków otwartych po 30 czerwca 1984 r., co wynika z art. 6 ust. 1 ustawy z 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw.

            Oprócz powyższego oczywistym jest, że notariusz może poświadczyć dziedziczenie tylko w razie zgody między spadkobiercami w tej kwestii, a co za tym idzie – istnienie wszelkich sporów pomiędzy nimi w kwestiach związanych z dziedziczeniem wyklucza sporządzenie przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia.

            Osoby zainteresowane muszą się stawić przed notariuszem osobiście, wykluczona jest tu możliwość reprezentowania przez pełnomocnika.

            Niezwłocznie po sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia notariusz zobowiązany jest na mocy art. 95 § 1h ustawy  Prawo o notariacie dokonać jego wpisu do Rejestru Spadkowego przez wprowadzenie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego danych wynikających z tego aktu. Wskazane zarejestrowanie aktu poświadczenia dziedziczenia w Rejestrze Spadkowym ma doniosłe znaczenie prawne, bowiem dopiero z zarejestrowanym w nim aktem poświadczenia dziedziczenia ustawodawca wiąże skutki prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku     

            Drugi etap postępowania spadkowego to jak wspomniano powyżej dział spadku.

            Dział spadku może nastąpić bądź na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców (art. 1037 § 1 KC). Jeżeli do spadku należy nieruchomość, umowa o dział powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 1037 § 2 KC). Jeżeli do spadku należy przedsiębiorstwo, umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Jeżeli jednak w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość albo przedsiębiorstwo jest objęte zarządem sukcesyjnym, umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 1037 § 3 KC).  Sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek. Jednakże z ważnych powodów może być ograniczony do części spadku. Sądowy częściowy dział spadku może nastąpić w szczególności z tego powodu, że w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo. Umowny dział spadku może objąć cały spadek lub być ograniczony do części spadku.

            Oba tryby działu spadku sądowy i umowny są równoważne.  

            Należy podkreślić, że spadkobiercy, chcąc dokonać wyjścia ze wspólności majątku spadkowego, nie mają swobody wyboru pomiędzy działem spadku a jakimś innym zdarzeniem, które powodowałoby wyjście z tej wspólności czy współuprawnienia do prawa majątkowego wchodzącego w skład spadku, jak np. zniesienie współwłasności. Dokonanie działu spadku nie jest obligatoryjne. Może być dokonane w każdym czasie – ustawodawca nie ogranicza tej możliwości żadnym terminem.   

            Przedmiotem działu spadku są należące do niego aktywa, podziałem nie są natomiast objęte obciążające spadek długi.

            Zarówno w ramach umownego, jak i sądowego trybu dokonywania działu spadku wchodzą w grę trzy różne sposoby dokonywania takiego działu. Po pierwsze możliwy jest podział fizyczny spadku, polegający na przyznaniu poszczególnym spadkobiercom na wyłączność poszczególnych praw wchodzących w skład spadku, np. prawa własności poszczególnych przedmiotów. Jeśli nie uda się dokonać w ten sposób dokładnego pokrycia wartości udziałów przysługujących poszczególnym spadkobiercom w spadku, metodą wyrównania tej wartości są dopłaty (od tych, którzy otrzymali prawa o wartości przekraczającej wartość ich udziału w spadku, na rzecz tych, którzy otrzymali mniej, niż wynosi wartość należnego im udziału). Po drugie, może dojść do przyznania całego spadku jednemu spadkobiercy lub niektórym spośród spadkobierców z nałożeniem na nich obowiązku spłaty pozostałych spadkobierców . Wreszcie, po trzecie, można dokonać tzw. podziału cywilnego spadku, polegającego na dokonaniu sprzedaży majątku spadkowego podmiotowi trzeciemu (spoza kręgu spadkobierców) i dokonaniu podziału uzyskanej w ten sposób kwoty pomiędzy spadkobierców, stosownie do przysługujących im udziałów w spadku. Dopuszcza się także łączenie powyżej wskazanych sposobów dokonywania działu spadku

            Z wnioskiem do sądu o dokonanie działu spadku ma każdy ze spadkobierców, a także nabywca udziału w spadku, jak również spadkobierca spadkobiercy (jeśli pierwotny spadkobierca nie dożył momentu dokonywania działu spadku) i spadkobierca nabywcy udziału w spadku.

             Sąd ustala skład i wartość spadku ulegającego podziałowi (art. 684 KPC). Przy tym skład spadku ustala się według stanu z chwili otwarcia spadku, natomiast jego wartość – według cen obowiązujących w chwili orzekania o dziale. W ramach postępowania o dział spadku sąd nie rozstrzyga kwestii związanych z odpowiedzialnością za długi spadkowe, w tym nie może określać, który ze spadkobierców ma spłacić danego wierzyciela.